فقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسكن، البسه، غـذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و نیز خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض که شوهر مكلف است همه آنها را متناسب با وضعیت خانوادگی و اجتماعی زن فراهم کرده و در اختیار او قرار دهد.  

تنها در ازدواج دایم نفقه زن بر عهده شوهر است اما در نكاح منقطع، شوهر ملزم به پرداخت نفقه نیست؛ مگر اینکه در عقد شرط شده باشد.  زن هنگامی می‌تواند نفقه مطالبه كند كه از شوهر خود تمكین کرده باشد.

 تمکین

در تعریف تمکین نیز باید گفت که تمکین عبارت از برآوردن نیازهای شوهر و اجابت كردن خواسته‌های مشروع وي از سوي زن است. یکی از مصاديق تمکین در قانون، اقامت زن در خانه دایمی شوهر است، به این معنا که زن برای دریافت نفقه باید در خانه شوهر زندگی كند مگر آن كه حین وقوع عقد شرطی جز این شده باشد.

همچنین در صورتي كه  زن بدون دلیل موجه و بدون موافقت شوهر خانه را ترك و حتی در خانه پدر و مادر خویش اقامت کند، مرد می‌تواند از دادن نفقه امتناع کند.  بر اساس قانون، زنی كه بدون دلیل موجه از تمكین همسرش خودداری كند، ناشزه نامیده می‌شود كه در این صورت مرد می‌تواند علاوه بر عدم پرداخت نفقه از دادگاه تقاضای طلاق کرده یا درخواست ازدواج مجدد کند.

  معاف نشدن مردان از پرداخت نفقه حتی درباره زنان شاغل

در صورتی كه ادامه حضور زن در خانه مشترك، متضمن بیم بدنی، مالی یا شرافتی باشد، زن می‌تواند از دادگاه درخواست كند به او اجازه دهد در مكان امنی زندگی كند، در این صورت شوهر مكلف به پرداخت نفقه خواهد بود.نكته مهم در مورد نفقه این است كه حتی در صورتی كه زن شخصاً درآمد مستقلی داشته باشد، این موضوع مرد را از پرداخت نفقه معاف نمی‌كند. 

  ضمانت اجرای خودداری مرد از پرداخت نفقه

دو نوع ضمانت اجرا برای خودداری مرد از پرداخت نفقه وجود دارد، اول ضمانت اجراي حقوقی كه در اين صورت، هرگاه با وجود تمكین زن، شوهر از پرداخت نفقـه خودداری كند، زن می‌تواند با طرح دعوی حقوقی، محكومیت او را به پرداخت نفقه از دادگاه بخواهد؛ در این صورت، دادگاه حكم به پرداخت نفقه خواهد داد. اگر دادگاه حكم به پرداخت نفقه صادر كند و مرد واقعاً از پرداخت آن ناتوان باشد، زن این حق را دارد كه در صورت تمایل، تقاضای طلاق كند.نكته دوم، ضمانت اجرای جزایی است. بر این اساس باید گفت از آنجایی كه نپرداختن نفقه در قانون ایران، جرم محسوب می‌شود، زن می‌تواند با مراجعه به دادسرای عمومی، تعقیب جزایی شوهر را بخواهد كه در این صورت با اثبات عدم پرداخت نفقه، مرد علاوه بر پرداخت نفقه به مجازات مقرر در قانون نیز محكوم خواهد شد.

 امکان مطالبه نفقه ایام گذشته توسط زن

زن می‌تواند نفقه ایام گذشته خود را نیز مطالبه کند؛ این در حالی است كه در مورد فرزندان مشترك، الزام مرد به پرداخت نفقه از تاریخ تقدیم دادخواست امكان‌پذیر است؛ به این معنا که فرزندان نمی‌توانند مدعی عدم پرداخت نفقه در گذشته شوند.همچنین قانون، حقوقي را براي زناني كه همسرانشان فوت مي‌كنند، در نظر گرفته است. تا سال 1381 هرگاه عقد ازدواج به دلیل فوت شوهر منحل می‌شد، در عین حال كه زن مكلف بود (4 ماه و 10 روز) عدّه نگاه دارد و نمی‌توانست نفقه مطالبه كند اما با اصلاح ماده 1110 قانون مدني،  زن می‌تواند در ایام عدّه، نفقه خود را مطالبه كند.

 نحوه محاسبه نفقه فرزند

بر اساس ماده 1999 قانون مدنی، پرداخت و تامین نفقه اولاد به عهده پدر است و در صورتی که پدر فوت کرده باشد یا قادر به پرداخت نفقه فرزندان نباشد، پرداخت نفقه بر عهده پدربزرگ خواهد بود و در صورتی که جد پدری هم زنده نباشد یا نتواند نفقه بپردازد، تامین هزینه‌ها بر عهده مادر خواهد بود همچنین در صورتی که مادر هم نباشد یا خودش مشکلات معیشتی داشته باشد، تامین هزینه‌ها بر عهده اجداد پدری و اجداد مادر یعنی مادربزرگ پدری یا مادربزرگ مادری خواهد بود. بنابراین نفقه فرزندان به ترتیب ابتدا بر عهده پدر، دوم پدربزرگ پدری، سوم مادر، چهارم مادر‌بزرگ پدری، مادربزرگ مادری و پدربزرگ مادری خواهد بود. با این اوصاف می‌توان دریافت که قانون برای دریافت نفقه فرزندان، شیوه‌های مختلفی را پیش‌بینی کرده است. 

در قانون پیش‌بینی شده است که اگر پدری با داشتن امکانات مالی از پرداخت نفقه فرزندانش خودداری کند، این مساله بار کیفری دارد و فرزندان یا فردی که مسئولیت سرپرستی و نگهداری فرزندان را بر عهده دارد، می‌تواند علیه او در این خصوص به دادگاه شکایت کند. اگر پدر دارای اموالی باشد، اما از پرداخت نفقه به فرزندان خود امتناع کند، آنها می‌توانند با ارایه دادخواست به دادگاه و دریافت رای قطعی به میزان نفقه تعیین‌شده، اموال و دارایی پدر را به نفع خود توقیف کنند.

فرزند تا چه زمانى مستحق دریافت نفقه است؟

در شرع و قانون سن معینى براى نفقه فرزندان در نظر گرفته نشده است و عرفاً مادام كه اولاد داراى شغل و درآمد مشخصی نباشند، پدر نسبت به پرداخت نفقه مسئولیت دارد. یکی از نکاتی که در این زمینه در جامعه می‌توان مشاهده کرد، این است که تا زمانى كه فرزند دختر، همسر انتخاب نكرده است یا فرزند پسر مشغول تحصیل باشد، به كارمندان حق اولاد پرداخت مى‌شود.

 نگهداری از فرزندان، حق و تکلیف والدین
قانونگذار حضانت و نگهداری از فرزند را هم حق و هم تکلیف والدین دانسته و طبیعی است که نگهداری از فرزندان مستلزم تامین هزینه‌ها و مخارج مورد نیاز آنها است. 

حال یکی از پرسش‌هایی که در اینجا به ذهن متبادر می‌شود، این است که اگر پدر و مادرى از یكدیگر جدا شده باشند و حضانت فرزندان به مادر واگذار شده باشد و پدر در صورت‌جلسه طلاق، منزل مسكونىش را به مادر و فرزندان انتقال دهد آیا باز هم پدر مكلف به پرداخت نفقه است؟ 
 در پاسخ به این پرسش باید گفت که اولا نفقه تنها شامل مسكن نمى‌شود بلکه غذا، اثاث منزل، هزینه‌های درمان، لباس و ... نیز نفقه محسوب مى‌شود. ثانیاً پرداخت نفقه تكلیف قانونى پدر است و مادر ولایتى بر فرزندان ندارد و موضوع حضانت و سرپرستى، موضوعى جدا از ولایت است.

 نحوه محاسبه نفقه فرزند

كارشناسی كه مسئول رسیدگی به پرونده نفقه فرزند و تعیین آن است، معمولا مبلغ نفقه را با توجه به وضعیت اجتماعی و نیازهای فرزند مشخص می‌كند. كارشناس مكلف است با بررسی وضع زندگی خانوادگی فرزند و نیز بررسی مداركی كه از سوی مادر یا قیم او ارایه می‌شود، میزان هزینه‌های نگهداری فرزن درا محاسبه كند. گاهی تصوری وجود دارد، مبنی بر اینکه اگر زنی شاغل باشد، دیگر نمی‌تواند دریافت نفقه برای فرزندش را تقاضا کند؛ این در حالی است که زنان شاغل هم می‌توانند بابت نفقه فرزند خود طرح دعوی كنند.  از سوی دیگر، موقعیت زندگی مادر در تعیین میزان نفقه فرزند تاثیر زیادی دارد و طبيعی است که وضعیت زندگی مادر به زندگی فرزند او نیز سرایت می‌كند. به عنوان مثال اگر مادری در دوران نوجوانی خود از وضعیت مرفهی برخوردار باشد یا در زمان طرح شكایت ساكن منطقه‌ای گرانقیمت باشد، این مساله نیز در تعیین نفقه فرزند او موثر است. حتی میزان نفقه فرزند از یك جامعه روستایی با یك شهر یا در نقاط مختلف شهر نیز متفاوت است. 

 محدودیت شكایت برای نفقه فرزند 

پسران تا 18 سالگی و تا زمانی كه در خانه پدر خود تحصیل می‌كنند، حتی در صورت جدا نشدن پدر و مادر از هم می‌توانند دادخواست نفقه فرزند ارایه كنند؛ اما پس از 18 سالگی و با اتمام تحصیل، دیگر پدر وظیفه‌ای برای پرداخت نفقه او نخواهد داشت. دختران تا زمان ازدواج می‌توانند تقاضای نفقه گذشته داشته باشند، اما اگر دختری ازدواج كند و پس از آن طلاق بگیرد دادگاه دیگر به شكایت او برای نفقه گذشته رای مثبت نمی‌دهد./